TS. Phan Thanh Chung, Giảng viên Kinh tế, Khoa Kinh doanh, Đại học RMIT Việt Nam.
Lợi thế kinh tế của TP.HCM nhìn từ kinh tế đô thị và triển khai mô hình phát triển
Việc sáp nhập TP.HCM với Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu, như được nhấn mạnh trong Dự thảo Báo cáo Chính trị tại Đại hội Đại biểu Đảng bộ TP.HCM lần thứ I (nhiệm kỳ 2025 - 2030), đại diện cho một bước ngoặt lịch sử trong phát triển đô thị Việt Nam.
Từ góc nhìn kinh tế đô thị, sự hợp nhất này mang lại lợi thế vượt trội bằng cách tái cấu trúc không gian kinh tế, tăng cường kết nối hạ tầng và nâng cao khả năng cạnh tranh quốc tế.
Cụ thể, TP.HCM sau hợp nhất sẽ hình thành một “siêu đô thị quốc tế” tại Đông Nam Á, với quy mô dân số vượt 13,6 triệu người và diện tích mở rộng đáng kể, tạo điều kiện tiếp cận thị trường lớn hơn, nguồn tài chính dồi dào và công nghệ tiên tiến.
Theo phân tích từ Savills, sự kết hợp này sẽ thúc đẩy tăng trưởng bất động sản, mở rộng đất đai với giá cạnh tranh hơn, đồng thời cải thiện chuỗi cung ứng nhờ tích hợp lợi thế địa lý của ba địa phương, dẫn đến một khu vực kinh tế mạnh mẽ hơn với quy mô GRDP đạt khoảng 2,971 triệu tỷ đồng (tương đương 120,8 tỷ USD).
Lợi thế kinh tế đầu tiên nằm ở sự bổ sung lẫn nhau giữa các khu vực, tạo nên một hệ sinh thái kinh tế đa dạng và bền vững. TP.HCM, với vai trò là trung tâm tài chính và dịch vụ quốc gia, sở hữu hệ thống ngân hàng mạnh mẽ, nguồn nhân lực chất lượng cao và hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo.
Bình Dương, nổi bật với ngành công nghiệp chế tạo và sản xuất, đã thu hút gần 59 tỷ USD vốn FDI tính đến năm 2024, nhờ các khu công nghiệp hiện đại và lực lượng lao động trẻ.
Bà Rịa - Vũng Tàu bổ sung lợi thế logistics và năng lượng, với cụm cảng Cái Mép - Thị Vải, một trong những cảng sâu hàng đầu Đông Nam Á, hỗ trợ xuất nhập khẩu và khai thác dầu khí.
Sự hợp nhất này tạo ra một thực thể kinh tế đa dạng, giảm rủi ro phụ thuộc vào một ngành duy nhất, đồng thời tối ưu hóa lợi thế so sánh theo lý thuyết kinh tế đô thị. Ví dụ, chi phí logistics sẽ giảm nhờ kết nối đường cao tốc và đường sắt liên vùng, thúc đẩy thương mại nội khối và quốc tế, tương tự như mô hình Greater Tokyo, nơi hợp nhất các khu vực ngoại ô đã nâng cao hiệu quả kinh tế bằng cách phân bổ chức năng đô thị đa trung tâm, dẫn đến GDP khu vực vượt 1.800 tỷ USD.
Từ góc nhìn kinh tế đô thị, lợi thế thứ hai là mở rộng thị trường và tăng sức hút đầu tư. Các tỉnh hợp nhất sẽ có quyền tiếp cận bờ biển rộng lớn hơn, thúc đẩy thương mại và đa dạng hóa nền kinh tế, với mục tiêu thu hút thêm 10,44 tỷ USD FDI vào năm 2025. Điều này mở ra cơ hội cho các dự án lớn, như phát triển khu công nghệ cao hoặc trung tâm tài chính quốc tế, với tổng vốn FDI dự kiến tăng nhờ chính sách ưu đãi thống nhất.
Báo cáo của Hiệp hội trung tâm thương mại thế giới nhấn mạnh rằng siêu đô thị mới sẽ cải thiện tiếp cận thị trường, giảm ùn tắc đô thị và tăng tính bền vững, giúp TP.HCM cạnh tranh với các thành phố như Singapore – một mô hình thành công với lợi ích từ quy mô kinh tế, nơi GDP trên đầu người vượt 60.000 USD nhờ tích hợp công nghệ và hạ tầng.
Hơn nữa, sự hợp nhất sẽ thúc đẩy kinh tế xanh, với Bà Rịa - Vũng Tàu cung cấp năng lượng tái tạo từ gió biển, hỗ trợ chuyển đổi số và giảm phát thải carbon, phù hợp với xu hướng toàn cầu.
Lợi thế thứ ba là cải thiện kết nối hạ tầng và phát triển bền vững, giúp giảm bất bình đẳng khu vực và thúc đẩy tăng trưởng dài hạn. Việc hợp nhất sẽ nâng cao kết nối giữa các khu công nghiệp của Bình Dương với các điểm logistics quốc tế, đa dạng hóa nền kinh tế và tạo việc làm mới.
Điều này sẽ giảm áp lực đô thị hóa tại trung tâm TP.HCM, phân bổ dân cư và lao động đều hơn, đồng thời thúc đẩy du lịch và công nghiệp văn hóa nhờ bờ biển và di sản của Bà Rịa - Vũng Tàu.
Từ kinh nghiệm quốc tế, mô hình Greater Tokyo đã chứng minh lợi ích của việc hợp nhất, với tăng trưởng kinh tế vượt trội nhờ hạ tầng đồng bộ và phân bổ nguồn lực, trong khi Singapore tận dụng kinh tế số để chiếm 17,7% GDP.
Về mô hình “một trung tâm, ba vùng, một đặc khu”, cần hiểu đây là khung chiến lược tái cấu trúc không gian phát triển đa trung tâm, nhằm khai thác tối đa lợi thế kinh tế đô thị.
"Một trung tâm" đề cập đến lõi đô thị TP.HCM, tập trung vào tài chính quốc tế, khoa học công nghệ và dịch vụ cao cấp, đóng vai trò hạt nhân dẫn dắt tăng trưởng.
"Ba vùng" bao gồm các hành lang phát triển: Vùng công nghiệp - logistics, tận dụng Bình Dương cho sản xuất và Bà Rịa - Vũng Tàu cho vận tải biển; Vùng du lịch - công nghiệp văn hóa, phát triển các khu nghỉ dưỡng biển và di sản văn hóa; Vùng giáo dục - y tế - khoa học công nghệ, xây dựng các trung tâm nghiên cứu liên kết với đại học quốc tế.
"Một đặc khu" có thể là khu vực đặc biệt như cụm cảng Cái Mép hoặc khu kinh tế tự do, với cơ chế ưu đãi thuế và quy định riêng để thu hút đầu tư chiến lược.
Để triển khai hiệu quả, cần tập trung vào ba yếu tố chính từ kinh nghiệm Đông Nam Á, như McGee Model mô tả cấu trúc đô thị đa trung tâm ở các thành phố như Bangkok hoặc Kuala Lumpur.
Đầu tiên, đầu tư hạ tầng kết nối, bao gồm hệ thống giao thông liên vùng (cao tốc, metro) để giảm thời gian di chuyển và chi phí logistics, theo nghiên cứu của Transient Spaces về chuyển đổi đô thị Đông Nam Á.
Thứ hai, phân bổ nguồn lực theo lợi thế so sánh, ví dụ ưu tiên R&D tại vùng giáo dục với ngân sách 2-3% GRDP, nhằm đạt năm trụ cột kinh tế (công nghiệp, tài chính, du lịch, giáo dục - y tế, khoa học công nghệ).
Thứ ba, xây dựng cơ chế quản lý thống nhất, tránh chồng chéo hành chính thông qua hội đồng liên vùng, lấy cảm hứng từ Greater Tokyo.
Nếu thực hiện đúng, mô hình này sẽ nâng tầm TP.HCM vào top 100 thành phố đáng sống thế giới, thúc đẩy tăng trưởng bền vững và lan tỏa lợi ích cho toàn quốc, đồng thời giảm bất bình đẳng khu vực bằng cách phân bổ việc làm đều đặn hơn.
Động lực thúc đẩy mục tiêu tăng trưởng của TP.HCM
Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đối mặt với biến động như lạm phát kéo dài, căng thẳng địa chính trị và chuyển dịch chuỗi cung ứng, TP.HCM đặt mục tiêu tăng trưởng GRDP bình quân 10 - 11%/năm trong giai đoạn 2025 - 2030 và GRDP bình quân đầu người đạt 14.000 - 15.000 USD vào năm 2030 đòi hỏi các động lực mạnh mẽ và chiến lược linh hoạt.
Dựa trên Dự thảo Báo cáo Chính trị tại Đại hội Đại biểu Đảng bộ TP.HCM lần thứ I (nhiệm kỳ 2025 - 2030), tổng vốn đầu tư xã hội dự kiến chiếm 35 - 40% GRDP, với đóng góp của năng suất các nhân tố tổng hợp (TFP) lên đến 60%, sẽ là nền tảng chính để vượt qua thách thức.
Theo dự báo của Ngân hàng Thế giới, tăng trưởng GDP Việt Nam sẽ ở mức 5,8% năm 2025, tăng dần lên 6,1% năm 2026 và 6,5% năm 2027, bởi xuất khẩu, FDI và tiêu dùng nội địa, tạo điều kiện cho TP.HCM, động cơ kinh tế quốc gia, đạt mục tiêu cao hơn, với mục tiêu GRDP bình quân đầu người đạt 14.800 - 15.400 USD.
Động lực đầu tiên là phát triển kinh tế số và đổi mới công nghệ, dự kiến chiếm 30 - 40% GRDP. Với đầu tư R&D đạt 2 - 3% GRDP và ít nhất 4 - 5% ngân sách hàng năm cho khoa học công nghệ, TP.HCM có thể chuyển đổi từ sản xuất truyền thống sang nền kinh tế kỹ thuật số, tận dụng lợi thế hợp nhất để kết nối chuỗi sản xuất số hóa.
Báo cáo của OECD nhấn mạnh rằng đầu tư vào công nghệ sẽ giúp chống chịu suy thoái toàn cầu, tương tự Singapore nơi kinh tế số góp 17,7% GDP. Lợi thế cụ thể bao gồm nguồn nhân lực trẻ từ Bình Dương và hạ tầng cảng từ Bà Rịa - Vũng Tàu, hỗ trợ xuất khẩu công nghệ cao, giảm rủi ro từ biến động thương mại Mỹ - Trung.
Thứ hai, sức hút FDI và đầu tư nước ngoài sẽ tăng cường nhờ "siêu đô thị" mới. Theo Fitch Ratings, Việt Nam dự kiến thu hút thêm FDI nhờ chính sách tăng trưởng 8,3 – 8,5% năm 2025, với TP.HCM dẫn đầu nhờ hạ tầng kết nối.
Lợi thế kinh tế từ hợp nhất bao gồm đất đai rộng lớn hơn cho khu công nghiệp, giảm chi phí đất đai so với trung tâm TP.HCM, và tiếp cận thị trường ASEAN rộng lớn. Ví dụ, cụm cảng Cái Mép có thể trở thành trung tâm logistics khu vực, đa dạng hóa đối tác thương mại để giảm tác động từ căng thẳng địa chính trị, lấy cảm hứng từ Pearl River Delta ở Trung Quốc, nơi hợp nhất các thành phố đã nâng GDP khu vực lên hàng nghìn tỉ đô la Mỹ nhờ chuỗi cung ứng toàn cầu.
Thứ ba, phát triển nhân lực và nâng cao TFP sẽ là động lực nội sinh quan trọng. Với trọng tâm vào giáo dục - y tế - khoa học công nghệ, TP.HCM có thể nâng cao năng suất lao động, đạt đóng góp TFP 60% vào tăng trưởng. Việt Nam nhắm tăng trưởng kép từ 2026 nhờ đầu tư công và kích thích tiêu dùng, với TP.HCM tận dụng nhân lực chất lượng cao để phát triển các ngành dịch vụ cao cấp.
Lợi thế từ hợp nhất bao gồm chia sẻ nguồn lực giáo dục giữa các vùng, giảm bất bình đẳng và thúc đẩy sáng tạo, tương tự Tokyo nơi hệ thống giáo dục đa trung tâm đã hỗ trợ tăng trưởng kinh tế dài hạn.
Cuối cùng, chính sách nội tại và hội nhập quốc tế sẽ củng cố các lợi thế này. Việt Nam sẽ thúc đẩy đầu tư công, tiêu dùng và xuất khẩu để đạt mục tiêu 8,3 - 8,5%, với TP.HCM dẫn dắt bằng cách tối ưu hóa lợi thế vùng miền.
Để hiện thực hóa, cần theo dõi rủi ro toàn cầu, điều chỉnh chính sách linh hoạt và đảm bảo phân bổ nguồn lực hiệu quả, từ đó không chỉ đạt mục tiêu mà còn dẫn dắt tăng trưởng quốc gia bền vững, như được dự báo bởi IMF với tăng trưởng 5,2% năm 2025.
