Công cụ gây sức ép của Trung Quốc
Đầu tháng 6/2025, giới chức và lãnh đạo doanh nghiệp từ Mỹ, Ấn Độ, Nhật Bản đến châu Âu đều bày tỏ lo ngại việc Trung Quốc một lần nữa hạn chế xuất khẩu đất hiếm sẽ đe dọa đến các ngành công nghiệp chủ chốt, bao gồm sản xuất ô tô, sản xuất bán dẫn, hàng không vũ trụ, thiết bị viễn thông, công nghiệp quốc phòng…
Trước đó, vào tháng 4/2025, Trung Quốc thông báo siết xuất khẩu với 7 nguyên tố đất hiếm và vật liệu liên quan nhằm đáp trả thuế quan mới mà Tổng thống Mỹ Donald Trump áp đặt lên hàng hoá nước này. Tới tháng 5/2025, sau khi có các thoả thuận ban đầu về thương mại với Mỹ, Trung Quốc bắt đầu nới lỏng và phê duyệt một số giấy phép xuất khẩu khoáng sản hiếm. Tới tháng 6, các quy định lại bắt đầu siết chặt.
Có thể thấy, Trung Quốc đang sử dụng vị thế áp đảo trong chuỗi cung ứng các khoáng sản quan trọng có vai trò sống còn đối với hoạt động sản xuất công nghệ cao để gây sức ép tới Mỹ.
 |
Thực trạng hạn chế xuất khẩu khoáng sản của Trung Quốc |
Tính đến hiện tại, Trung Quốc đang hạn chế/cấm xuất khẩu sang Mỹ 9 nguyên tố kim loại hiếm. Chưa kể, Trung Quốc sở hữu năng lực sản xuất vượt trội đối với nhiều loại khoáng sản chiến lược, trong đó có những nguyên tố mà sản lượng của nước này chiếm gần 80% tổng sản lượng toàn cầu. Nếu căng thẳng thương mại và địa chính trị giữa Mỹ và Trung Quốc tiếp tục leo thang, Trung Quốc có thể gia tăng mức độ kiểm soát đối với khoáng sản hiếm theo lộ trình từng bước.
Các lệnh hạn chế của Trung Quốc được xem là nhằm đáp trả mức thuế cao của Mỹ, nhưng thực tế các biện pháp này có phạm vi ảnh hưởng toàn cầu, gây lo ngại trong giới doanh nghiệp ở nhiều nước.
Cơ hội nào cho Việt Nam?
Cuộc xung đột thương mại Mỹ - Trung đã làm sâu sắc thêm sự bất ổn của thị trường toàn cầu, buộc Mỹ và các thị trường khác phải nhanh chóng đẩy mạnh các biện pháp ứng phó, trong đó có việc đa dạng hóa nguồn cung khoáng sản, đầu tư vào công nghệ tái chế, đồng thời tăng cường hợp tác với các quốc gia sở hữu tiềm năng tài nguyên dồi dào nhưng chưa được khai thác hiệu quả.
Trong bối cảnh này, các thành viên thị trường quan tâm tới vai trò chiến lược của các nhóm khoáng sản mà Trung Quốc kiểm soát phần lớn, và Việt Nam hiện có trữ lượng khai thác đáng kể. Các loại khoáng sản này bao gồm: bismuth, antimon, vonfram, florit và titan – những nguyên liệu quan trọng không chỉ trong sản xuất quốc phòng mà còn trong ngành công nghiệp điện tử, hàng không vũ trụ và năng lượng. Việc nhận diện cơ hội và thách thức trong khai thác, chế biến và xuất khẩu nhóm khoáng sản này sẽ góp phần xác định vai trò chiến lược của Việt Nam trong chuỗi cung ứng toàn cầu trong giai đoạn cạnh tranh địa kinh tế ngày càng gay gắt.
Theo IVAM, trong trường hợp Trung Quốc tiếp tục hạn chế xuất khẩu khoáng sản, Việt Nam có cơ hội hưởng lợi đáng kể. Thứ nhất, nguồn cung giảm sẽ đẩy giá khoáng sản trên thị trường thế giới tăng cao, giúp các doanh nghiệp khai thác trong nước thu được lợi nhuận lớn hơn. Thứ hai, nhu cầu tăng có thể thúc đẩy sản lượng khai thác trong nước, tận dụng nguồn tài nguyên sẵn có. Thứ ba, các dự án khai thác mới có thể được triển khai để đáp ứng nhu cầu thị trường, mở rộng quy mô ngành công nghiệp khai khoáng.
Đặc biệt, đây cũng là cơ hội để Việt Nam hợp tác với các đối tác chiến lược như Mỹ trong các dự án khai thác, vừa nâng cao công nghệ, vừa đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, giảm phụ thuộc vào một số thị trường truyền thống. Năm 2024, thị trường xuất khẩu khoáng sản chủ lực của Việt Nam là Úc, với trị giá gần 1.3 tỷ đô, tiếp đến là Brazil với trị giá hơn 800 triệu đô và đứng thứ 2 là Trung Quốc với trị giá 94.3 triệu đô.
Tên tuổi doanh nghiệp khoáng sản Việt
Hiện nay, thị trường chứng khoán Việt Nam có 28 doanh nghiệp ngành khoáng sản đang niêm yết. Trong đó, một số doanh nghiệp đáng chú ý đang nắm giữ và khai thác các loại khoáng sản có tính chiến lược bao gồm: Bismuth, vonfram, florit - CTCP Masan High-Tech Materials (UPCoM: MSR); Antimon - CTCP Cơ khí và Khoáng sản Hà Giang (HNX: HGM); Titan - CTCP Khoáng sản Bình Định (HOSE: BMC).
Xét về mức độ “nổi tiếng”, Masan High-Tech Materials là “thỏi nam châm” thu hút sự chú ý của các thành viên thị trường. Masan High-Tech Materials hiện là nhà cung cấp vật liệu vonfram công nghệ cao hàng đầu thế giới ngoài Trung Quốc, sở hữu mỏ Núi Pháo (Thái Nguyên) – một trong những mỏ vonfram lớn nhất toàn cầu. MSR còn khai thác các kim loại quan trọng khác như florit và bismut, phục vụ các ngành điện tử, hóa chất, ô tô, hàng không vũ trụ, năng lượng và dược phẩm.
Vonfram là kim loại chiến lược, ứng dụng rộng rãi trong công nghiệp luyện kim, hóa chất, điện tử và năng lượng. Theo Quyết định 866/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, tổng trữ lượng mỏ Vonfram của Việt Nam là 212 triệu tấn quặng, với độ tinh khiết WO3 là 0,125%. Việt Nam là một trong những quốc gia sở hữu trữ lượng quặng vonfram lớn nhất trên thế giới, được xếp hạng thứ 4 trên thế giới sau Trung Quốc, Úc và Nga và chiếm 4,6% trữ lượng của toàn cầu.
MSR đang quản lý độc quyền mỏ Núi Pháo với trữ lượng ước tính khoảng 83 triệu tấn quặng và 125 nghìn tấn WO3 (chiếm 47% trữ lượng Vonfram của Việt Nam). Ngoại trừ Trung Quốc, mỏ Núi Pháo hiện đang cung cấp 30% sản lượng WO3 trên toàn thế giới.
Mỏ Núi Pháo được Bộ Tài nguyên và Môi trường tái cấp mới vào năm 2010, cho phép khai thác các kim loại (vonfram, florit, bismuth, đồng và vàng) trên diện tích 90 ha theo hình thức lộ thiên, với thời hạn đến năm 2028 (nhưng hiệu lực khai thác có thể kéo dài đến 2033–2034 nếu MSR gia hạn hoặc tận dụng tối đa giấy phép đầu tư đến 2034).
Theo chia sẻ từ phía MSR vào năm 2023, kết quả khoan kiểm tra hàm lượng mỏ Núi Pháo mới nhất ghi nhận trữ lượng quặng tại đây còn lại hơn 44 triệu tấn quặng có thể khai thác và chế biến thêm 12 năm, thay vì 8 năm như dự tính năm 2019.
Việc sản xuất Vonfram của MSR gặp nhiều gián đoạn trong giai đoạn từ năm 2022 tới nay, tuy nhiên, theo IVAM, mảng vonfram nhiều khả năng sẽ đạt điểm hòa vốn vào cuối năm 2025, nhờ vào hai yếu tố then chốt: Thứ nhất, MSR đã chủ động củng cố chuỗi cung ứng nguyên liệu đầu vào thông qua việc ký kết thỏa thuận với đối tác quốc tế, đảm bảo khoảng 40% nhu cầu tinh quặng trong hai năm tới. Thứ hai, giá bán vonfram được kỳ vọng sẽ tiếp tục tăng trong bối cảnh Trung Quốc thắt chặt chính sách xuất khẩu khoáng sản chiến lược, qua đó tạo động lực cải thiện biên lợi nhuận cho mảng này.
 |
Diễn biến giá Vonfram qua các năm |
Ngoài Vonfram, FLorit là sản phẩm chiến lược của MSR trong chuỗi đa kim, nhắm vào nhóm khách hàng châu Âu, Bắc Mỹ, Trung Quốc và các nền kinh tế khác. Từ khi vận hành thương mại (năm 2014), MSR đã định vị là một trong những nhà cung cấp florit axit hàng đầu bên ngoài Trung Quốc, nhờ áp dụng công nghệ tuyển nổi và rửa tiên tiến (WHIMS/LIMS), tối ưu hóa về độ tinh sạch, độ ẩm và độ đồng nhất sản phẩm.
Mảng florit đã đóng góp biên lợi nhuận gộp vượt trội cho MSR, duy trì mức trên 60% mỗi năm. Trong năm 2023 và 2024, biên lợi nhuận có suy giảm nhẹ do nguồn cung bị gián đoạn khi mỏ Núi Pháo phải tạm ngừng nổ mìn trong thời gian dài, ảnh hưởng đến sản lượng và chi phí đầu vào. Tuy nhiên, kể từ cuối năm 2024, khi việc khai thác – và đặc biệt là nổ mìn – đã trở lại ổn định, nguồn cung florit cũng dần được khôi phục, từ đó giúp duy trì khả năng sinh lời cao cho mảng này.
Bước sang năm 2025, mảng florit tiếp tục khẳng định vị thế lợi nhuận mạnh mẽ với biên gộp đạt 65,3%. Giá bán florit trên thế giới được điều chỉnh tăng 4,8%, hưởng lợi từ chính sách siết chặt xuất khẩu florit của Trung Quốc. Mặc dù doanh thu từ florit chỉ chiếm 9,3% tổng doanh thu năm 2024, nhưng lại đóng góp tới 89,5% tổng lợi nhuận gộp của MSR nhờ biên cao và chi phí đầu vào ổn định.
Trên thực tế, trung bình mỗi năm mảng này mang về khoảng 1.000 tỷ đồng lợi nhuận gộp, trở thành trụ cột then chốt bảo vệ hiệu quả tài chính cũng như tăng trưởng bền vững cho MSR.
 |
Trung bình mỗi năm mảng Florit mang về khoảng 1.000 tỷ đồng lợi nhuận gộp cho MSR |
Đáng chú ý, sau khi Hoa Kỳ công bố chính sách thuế đối ứng vào tháng 4/2025, toàn bộ danh mục xuất khẩu của Masan High-Tech Materials (bao gồm oxit Vonfram, Bismut và Acidspar) đều không thuộc diện chịu thuế.
Các sản phẩm khoáng sản chiến lược của MSR, gồm HS‑mã 282590 (Tungsten Oxide), 810690 (Bismuth) và 252922 (Acidspar) “đều nằm trong danh mục miễn trừ. Điều này mang lại lợi thế cạnh tranh đáng kể cho Công ty trong bối cảnh thuế quan toàn cầu đang gây lo ngại lên hầu hết các lĩnh vực. Trong khi Mỹ đang là thị trường lớn thứ 3 của MSR khi chiếm 15,8% tổng doanh thu trong năm 2024.
2 doanh nghiệp khoáng sản khác là Công ty cổ phần Cơ khí và Khoáng sản Hà Giang (HGM) và CTCP Khoáng sản Bình Định (BMC) tuy có quy mô doanh thu, lợi nhuận nhỏ hơn MSR, nhưng cũng đang sở hữu những lợi thế nhất định.
HGM là doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực khai thác và chế biến khoáng sản, đặc biệt là kim loại Antimon. Được thành lập từ năm 1995, HGM hiện đang khai thác mỏ Antimon Mậu Duệ tại tỉnh Hà Giang với trữ lượng lớn và hàm lượng tinh chất cao. Sản phẩm chính là Antimon tinh luyện đạt hàm lượng 99,5%, được tiêu thụ cả trong nước và xuất khẩu sang các thị trường như Nhật Bản, Mỹ và châu Âu.
Năm 2024, doanh thu của HGM tăng đột biến 110,9% so với cùng kỳ năm ngoái, lợi nhuận sau thuế ghi nhận sự bứt phá tăng trưởng 233,9% so với cùng kỳ năm ngoái và đạt 183 tỷ đồng. Năm 2024, giá Antimon trên thị trường quốc tế tăng đột biến, chủ yếu do Trung Quốc - nhà sản xuất và xuất khẩu Antimon lớn nhất thế giới - áp dụng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu từ tháng 9/2024 và chính thức cấm xuất khẩu sang Mỹ từ tháng 12/2024.
Điều này dẫn đến sự thiếu hụt nguồn cung toàn cầu, đẩy giá antimon lên mức cao kỷ lục. HGM, với sản phẩm antimon tinh luyện đạt hàm lượng 99,85%, đã tận dụng cơ hội này để tăng giá bán sản phẩm, góp phần đáng kể vào tăng trưởng doanh thu và lợi nhuận.
Công ty Cổ phần Khoáng sản Bình Định (BMC) là doanh nghiệp khai khoáng quy mô vừa, tập trung chủ yếu vào khai thác và chế biến quặng titan tại khu vực Bình Định. Hiện tại, BMC đang sở hữu và khai thác mỏ sa khoáng Cát Thành (huyện Phù Cát) có trữ lượng khoảng 1,5 triệu tấn. Đây là nguồn nguyên liệu đầu vào quan trọng cho các hoạt động chế biến sâu của Công ty.
BMC đã trải qua thời kỳ tăng trưởng vượt bậc cả về doanh thu lẫn lợi nhuận giai đoạn 2011-2013. Tuy nhiên, bước sang năm 2014, ngành khai thác và chế biến titan bắt đầu đối mặt với nhiều trở ngại. Trong đó, nguồn cung titan từ Trung Quốc gia tăng nhanh chóng, tạo áp lực lớn lên giá cả toàn cầu; mức thuế tài nguyên đối với titan từ 11% lên 16%, làm gia tăng đáng kể chi phí khai thác Những yếu tố này khiến cho hoạt động kinh doanh của BMC trong các năm sau đó không còn giữ được đà tăng trưởng mạnh như giai đoạn trước, dù công ty vẫn duy trì được hoạt động ổn định.
Hiện tại, giá sponge titan trên thị trường quốc tế đã dần đi vào quỹ đạo ổn định, dao động quanh mức 50.500 CNY/tấn. Tuy nhiên, triển vọng phục hồi mạnh của giá titan vẫn chưa rõ ràng và phần lớn phụ thuộc vào các yếu tố chính trị – thương mại mang tính toàn cầu.
 |
Doanh thu và lợi nhuận của BMC |
Titan là nguyên liệu quan trọng trong nhiều ngành công nghiệp mũi nhọn như quốc phòng, hàng không vũ trụ, sản xuất chip bán dẫn và thiết bị y tế. Với vai trò chiến lược như vậy, titan hoàn toàn có thể trở thành "con bài" tiếp theo trong danh sách hạn chế của Trung Quốc, nhằm bảo vệ lợi ích công nghiệp trong nước cũng như tạo đòn bẩy trong các cuộc đàm phán thương mại. Nếu điều này xảy ra, thị trường titan toàn cầu sẽ đối mặt với nguy cơ thiếu hụt nguồn cung nghiêm trọng, đẩy giá tăng mạnh và tạo ra áp lực lên các quốc gia phụ thuộc vào nhập khẩu. Đối với các doanh nghiệp khai thác và chế biến titan ngoài Trung Quốc, đặc biệt là tại Việt Nam, đây sẽ là cơ hội để mở rộng thị phần và tận dụng giá bán tăng cao. CTCP Khoáng sản Bình Định (BMC) – với lợi thế về mỏ nguyên liệu, dây chuyền chế biến sâu và kinh nghiệm xuất khẩu – có thể trở thành một trong những doanh nghiệp hưởng lợi rõ rệt nếu kịch bản này xảy ra.
