Nếu có ai hỏi, năm 2010 vừa trôi qua, có điều gì thấy đáng tiếc nhất thì tôi sẽ nói rằng, ta đã để tuột mất cơ hội để tổ chức một sự kiện nhằm khẳng định rằng TP. HCM, trước kia mang tên Sài Gòn, 100 năm trước đã từng là nơi đầu tiên ở châu Á chứng kiến sự kiện: một chiếc máy bay đã cất cánh từ đây.
Ai đi qua Sân bay Chek Lapkok ở Hồng Kông đều chú ý ở chót vót trên trần không gian đại sảnh có một chiếc máy bay cổ với 2 tầng cánh (biplan) và hình tượng một viên phi công có bộ ria thật bảnh bao. Đó là phiên bản chiếc máy bay kiểu "Farman" và tượng một viên phi công người Âu. Chiếc máy bay này đã thực hiện cuộc biểu diễn vào ngày 15/11/1997 nhân lễ khánh thành sân bay khổng lồ cùng thời điểm Hồng Kông trở về với Trung Hoa.
Vào thời điểm 1997, thì cách đó 86 năm, ngày 18/3/1911, viên phi công người Bỉ tên là Van Den Born đã điều khiển một chiếc máy bay kiểu Farman biểu diễn trên bầu trời Hồng Kông. Và chuyến bay này được ghi dấu như sự khởi đầu cho hàng không Hồng Kông nói riêng và cho nước Trung Hoa nói chung. Bởi lẽ, phải đến ngày 11/4/1911, cũng chính viên phi công này đã lái chiếc máy bay ấy đến Quảng Châu biểu diễn. Riêng cuộc biểu diễn này đã đi vào lịch sử bởi lẽ nó được tổ chức vào thời điểm ở Quảng Châu đang sôi sục không khí chính trị những ngày trước cuộc Cách mạng Tân Hợi. Vì thế, cuộc tập hợp đông đảo công chúng đến xem máy bay đã dẫn đến vụ ám sát viên tướng Fu Chi khiến tình hình bùng phát thành bạo loạn. Van Den Born phải tự đốt cháy chiếc Farman của mình và trốn chạy về nơi xuất phát.
Nơi xuất phát ấy lại chính là TP. Sài Gòn, khi đó vừa là thủ phủ xứ Nam Kỳ, vừa đóng vai trò thủ phủ kép (cùng với Hà Nội) của toàn cõi Đông Dương, thuộc địa của Pháp. Số là Van Den Born, người xứ Liège (Bỉ), là một tay đua xe đạp có tiếng, từng giành thứ hạng trong cuộc đua nổi tiếng Tour de France. Phát minh và thành công của anh em nhà Wright tiến hành ở Hoa Kỳ, tiếp đó là của nhiều người khác đã nhanh chóng biến việc sử dụng máy bay thành một môn thể thao mới phát triển cả hai bên bờ Đại Tây Dương.
Van Den Born trở thành 1 trong 100 viên phi công chuyên nghiệp đầu tiên được cấp bằng và thập kỷ đầu tiên của thế kỷ XX đã chứng kiến những chiến dịch quảng bá loại hình thể thao mới mẻ cũng như công nghệ phương tiện bay không ngừng được cải tiến. Trong bối cảnh ấy, Van Den Born cùng gia đình mang theo một chiếc Farman qua vùng Viễn Đông quảng bá. Ý định ban đầu là tới Singapore nhưng không được nhà cầm quyền Anh hoan nghênh, nên ông bèn quay sang Sài Gòn và lại được nhà cầm quyền Pháp đồng ý.
Tại đây, nơi thích hợp nhất là Sân quần ngựa Phú Thọ và thế là từ ngày 7 đến 18/12/1910, một "Đại tuần lễ hàng không Nam Kỳ" (Grande Semaine d' Aviation de Cochinchine" đã được tổ chức. Trong chương trình được in có nói đến một sự kiện dự định sẽ diễn ra ngay trong ngày đầu tiên của Đại tuần lễ này là cuộc trình diễn của một phi công Pháp thuộc Đơn vị thuộc địa số II là Trung tá Blamont sẽ thực hiện một chuyến bay vào chập tối 7/12 để nhận giải của Toàn quyền Đông Dương. Nhưng ngoài chương trình in trên giấy thì không thấy một nguồn tin nào xác nhận. Trong khi đó, giới báo chí lại chỉ tập trung vào sự kiện diễn ra vào 10 giờ rưỡi sáng 10/12/1910 .
Tờ báo Le Figaro số 345 xuất bản ở thủ đô nước Pháp ngày 11/12/1910 đưa tin: "Ở Sài Gòn, phi công Van Den Born đã bay trên một máy bay cánh đôi (biplan) chiều qua giữa Sài Gòn và Chợ Lớn, những chuyến bay đầu tiên ở Đông Dương và Viễn Đông, Thống đốc Nam Kỳ và Đại sứ Pháp ở Bangkok đã có mặt chứng kiến". Một tờ báo khác (Journal Amusant) thuật lại thông tin của tờ "Courrier Saigonaise"(Tin tức Sài Gòn) mô tả: "Viên phi công đã thành công tuyệt đẹp trong chuyến bay hoàn hảo gây ra tiếng hoan hô từ những người xem đầy thán phục... miệng há hốc, ngạc nhiên cùng cực, bị thu hút bởi những bay lượn đẹp đẽ của con chim cơ khí".
Ý nghĩa của sự kiện và thời điểm cất cánh của chuyến bay này, 97 năm sau cũng được Hội Lịch sử Hàng không Hồng Kông nhắc lại trong tài liệu quảng bá cho chuyến bay khánh thành Sân bay Chek Lapkok. Cũng cần nói thêm là cũng chính trong ngày 10/12/1910 trọng đại đối với lịch sử hàng không ở châu Á, có một cuộc cất cánh diễn ra ở Nhật Bản do sĩ quan hoàng gia Yoshito Tokugawa điều khiển, nhưng nó lại diễn ra sau chuyến bay của Van Den Born chừng vài tiếng đồng hồ!
Lại nói thêm nữa, là sau những chuyến lưu diễn để quảng bá cho niềm đam mê của mình đối với hàng không thì Van Den Born cũng đam mê luôn cái thành phố "Hòn ngọc Viễn Đông" này. Trừ những thời gian chiến tranh phải về làm nghĩa vụ đối với tổ quốc thì Van Den Born chọn Sài Gòn làm nơi cư trú gần như trọn đời. Cho đến tận năm 1958, khi ông đã 84 tuổi, mới trở về châu Âu và sau đó qua đời tại Pháp. Lịch sử thể thao Việt Nam cũng còn ghi nhận Van Den Born đã có công truyền bá một số bộ bộ môn thể thao của châu Âu vào nước ta như xe đạp, boxing, đánh kiếm...
Câu chuyện này, tôi không phải là người phát hiện đầu tiên, đã có nhiều nhà khảo cứu hay nhà báo viết trên báo chí trong nước hay mạng, nhưng mãi cho đến ngày 10/12/2010 vừa qua, vẫn không có động tĩnh gì. Ngành hàng không, ngành thể dục thể thao nước ta và chính TP. HCM cũng không thấy đó là cơ hội để chủ động vào cuộc.
Một lưu niệm ghi dấu tại địa điểm diễn ra sự kiện này là Trường đua Phú Thọ, một lưu danh tên tuổi nhà phi công người Bỉ, một sản phẩm du lịch được quảng bá nhân sự kiện này hay một nội dung trưng bày trong Bảo tàng Thành phố... Hầu như ít ai quan tâm. Chẳng lẽ được là một nơi diễn ra sự kiện chiếc máy bay đầu tiên cất cánh ở châu Á mà không thể mang lại cho cái thương hiệu Sài Gòn - TP. HCM một giá trị, một sự thu hút nào chăng?
Trong khi đó, mới đọc trên báo thấy một quốc gia châu Phi vừa chịu một cơn loạn lạc vì đã từng diễn ra một cuộc nội chiến đẫm máu. Nay đã yên ổn, người ta phát hiện ra chiếc xe lu đã từng chứng kiến buổi khởi đầu cuộc xung đột vẫn còn đậu ở chỗ cũ. Thế là chiếc xe ấy biến thành một địa điểm để mọi người đến tham quan như để gợi lại một chứng tích, một bài học sâu sắc cho công cuộc hoà hợp hôm nay...
Ở TP. HCM ngày nay, xứ Sài Gòn xưa còn rất nhiều chứng tích có thể giúp cho người dân Thành phố biết để tự hào về bề dày thời gian và chứng tích phong phú... Ví như cũng liên quan đến nước Bỉ, người ta có thể nhắc đến sự kiện Hoàng tử Leopold và Công chúa Astrid đã từng đến Sài Gòn để khảo cứu và sưu tầm muông thú, cổ vật cho Hoàng gia Bỉ. Vì thế, tại TP. Sài Gòn từng có đường phố mang tên Đại lộ Vua Albert I (nay là đường Đinh Tiên Hoàng), các con đường mang địa danh của nước Bỉ như Louvain (nay là Đề Thám) và Bến Chương Dương từng được gọi là Kè Bỉ (Quai de Belgique)...
Câu chuyện tiếc nuối giãi bày đầu Xuân này chỉ để nhắc đến và mong sao khắc phục được cái hạn chế của mình, những người đang được sở hữu một di sản của quá khứ quý giá, nhưng có mà không biết hoặc biết mà không làm... Như thế, việc đầu tư cho một địa danh cũng là điều không thể không quan tâm.
