Nguồn nhân lực chất lượng cao đóng vai trò then chốt trong sự phát triển khoa học và công nghệ của đất nước.
Bối cảnh chính sách mới và quyết tâm đột phá
Cuối năm 2024, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 57-NQ/TW, xác định phát triển khoa học, công nghệ (KHCN), đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là “yếu tố quyết định” để đưa đất nước phát triển hùng cường. Nghị quyết cũng chỉ rõ những điểm nghẽn: thể chế, chính sách chưa đáp ứng yêu cầu; nguồn nhân lực chất lượng cao còn thiếu hụt.
Nhằm hiện thực hóa chủ trương chiến lược này, tại Kỳ họp thứ chín, Quốc hội khóa XV đã thông qua loạt đạo luật đột phá cho phát triển KHCN, đặt nền móng cho cơ chế thu hút nhân tài và vị thế đặc biệt của “tổng công trình sư” trong hệ thống KHCN quốc gia.
Từ Trung ương đến Chính phủ, khí thế triển khai Nghị quyết số 57-NQ/TW diễn ra quyết liệt. Tổng Bí thư Tô Lâm yêu cầu có “chính sách đãi ngộ đặc biệt” (vượt khung lương, nhà ở, môi trường làm việc) để thu hút ít nhất 100 chuyên gia hàng đầu về nước. Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương nhanh chóng hoàn thiện cơ chế đón 100 chuyên gia trong và ngoài nước ngay trong tháng 8/2025 với chế độ đãi ngộ vượt trội. Bộ Nội vụ được giao xây dựng tiêu chí lựa chọn, quy trình tuyển dụng, chế độ làm việc và đãi ngộ cho đội ngũ “tổng công trình sư”, “kiến trúc sư trưởng”. Đây là bước đi táo bạo, hứa hẹn tạo chuyển biến rõ nét.
Đãi ngộ đặc biệt - “chìa khóa” thu hút 100 chuyên gia hàng đầu
Thông điệp “hiền tài là nguyên khí quốc gia” đang được cụ thể hóa bằng hành động: Nhà nước trân trọng mời gọi nhân tài và sẵn sàng tạo điều kiện để họ tỏa sáng.
Chính sách đãi ngộ đặc biệt để chiêu mộ nhân tài kiệt xuất, đặc biệt là các chuyên gia người Việt ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế, là một điểm nhấn quan trọng của loạt cải cách lần này. Thông điệp từ lãnh đạo cao nhất đã rõ ràng: phải vượt qua các rào cản thông thường về lương bổng, nhà ở, môi trường làm việc để thu hút nhân tài về cống hiến cho đất nước. Mục tiêu cụ thể là ít nhất 100 chuyên gia hàng đầu thế giới trong các lĩnh vực trọng yếu sẽ về Việt Nam làm việc, tạo cú hích mạnh mẽ cho hệ sinh thái KHCN trong nước.
Khung pháp lý mới cho phép triển khai những ưu đãi chưa từng có tiền lệ. Luật KHCN và đổi mới sáng tạo (năm 2025) quy định, Nhà nước có cơ chế ưu đãi đặc thù thu hút, trọng dụng nhân tài KHCN trong và ngoài nước, với các ưu đãi về tài chính, phi tài chính, điều kiện làm việc, nhà ở, cũng như cơ hội phát triển lâu dài và đảm bảo an sinh xã hội cho họ và gia đình. Cơ sở pháp lý này cho phép thiết kế các gói đãi ngộ “vượt khung lương”, ví dụ, lương thỏa thuận cao hơn mức trần quy định của Nhà nước; cấp nhà công vụ; tạo môi trường làm việc ưu việt…
Luật cũng mở ra thuận lợi chưa từng có cho chuyên gia người Việt ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế. Các chuyên gia toàn cầu đến Việt Nam sẽ được đảm bảo thủ tục thị thực, chỗ ở và đãi ngộ xứng đáng. Đặc biệt, Luật cho phép tổ chức KHCN dùng kinh phí nhiệm vụ để thuê chuyên gia trong và ngoài nước với thù lao thỏa thuận, không bị giới hạn bởi khung lương hành chính. Đây là bước đột phá quan trọng, gỡ bỏ “nút thắt” cố hữu về đãi ngộ nhân tài trong khu vực công.
Luật Công nghiệp công nghệ số (năm 2025) cũng đề ra cơ chế ưu đãi đặc biệt nhằm thu hút, trọng dụng nhân lực công nghệ số chất lượng cao. Nhà nước dành ưu đãi vượt trội (thuế, tín dụng, đất đai, môi trường nghiên cứu...) để mời gọi chuyên gia hàng đầu về trí tuệ nhân tạo (AI), bán dẫn, an ninh mạng... tham gia các dự án “make in Vietnam”. Pháp luật ưu tiên phát triển vượt trội cho các lĩnh vực AI và bán dẫn - những “đầu tàu” KHCN cần thu hút từ khắp thế giới.
Các đạo luật khác như Luật Việc làm (sửa đổi) và Luật Nhà giáo (năm 2025) cũng nhấn mạnh việc phát triển bền vững nguồn nhân lực trong nước: từ kết nối thị trường lao động, xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về nhân lực chất lượng cao, khuyến khích khu vực tư nhân tham gia đào tạo - tuyển dụng, đến việc nâng lương giáo viên lên hạng cao nhất để thu hút người giỏi vào nghề sư phạm, kèm phụ cấp đặc thù phát triển năng lực cho đội ngũ nhà giáo.
“Tổng công trình sư” và “kiến trúc sư trưởng”: Trao quyền và nguồn lực cho người tài
Cơ chế “tổng công trình sư” được luật pháp chính thức hóa trong lĩnh vực KHCN. Điều 53, Luật KHCN và đổi mới sáng tạo (năm 2025) quy định, khi cần thiết, có thể bổ nhiệm một tổng công trình sư để chủ trì các chương trình, nhiệm vụ KHCN đặc biệt quan trọng (quy mô quốc gia, liên ngành, ý nghĩa chiến lược). Nói cách khác, tổng công trình sư sẽ là “thuyền trưởng” nắm quyền chỉ đạo cao nhất về mặt KHCN trong những dự án tầm cỡ quốc gia.
Tổng công trình sư được giao nhiệm vụ, quyền hạn rất rộng để dẫn dắt dự án đến thành công. Họ quyết định các vấn đề kỹ thuật chiến lược, phê duyệt thay đổi thiết kế, giải quyết vướng mắc kỹ thuật, chỉ đạo chuyên môn các phần việc liên quan; thậm chí có quyền bảo lưu ý kiến khoa học và báo cáo thẳng lên cấp cao nhất khi có bất đồng trọng yếu. Tổng công trình sư chịu trách nhiệm cá nhân toàn diện trước cấp có thẩm quyền về kết quả kỹ thuật, công nghệ, tức là dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm cho sáng kiến đột phá của mình.
Bên cạnh ưu đãi chung cho mọi nhân sự KHCN, tổng công trình sư được hưởng thù lao đặc biệt theo thỏa thuận (không bị giới hạn bởi thang bảng lương của Nhà nước), được Nhà nước bố trí nhà ở công vụ và xe đi lại, được đảm bảo an sinh xã hội cho bản thân và gia đình. Lương và phụ cấp được thỏa thuận theo tài năng, đóng góp đã thể hiện sự trọng dụng đặc biệt; còn nhà ở, xe công vụ và phúc lợi gia đình đều được lo, giúp họ yên tâm dồn sức cho nhiệm vụ.
Quyền hạn về nhân sự của tổng công trình sư được mở rộng. Tổng công trình sư có thể đề xuất điều động nhân lực từ các tổ chức khoa học liên quan; tự quyết định lựa chọn, điều động và sử dụng nhân sự trong phạm vi chương trình; đặc biệt, được thuê chuyên gia trong và ngoài nước với thù lao thỏa thuận từ kinh phí dự án. Như vậy, tổng công trình sư có thể quy tụ đội ngũ tinh hoa nhất để phục vụ mục tiêu.
Về tài chính, họ có toàn quyền sử dụng nguồn kinh phí được giao, kể cả mua trực tiếp công nghệ, sản phẩm từ nước ngoài, nếu cần thiết. Nhà nước cũng hỗ trợ kinh phí để họ khảo sát, giao lưu khoa học quốc tế nhằm làm mới kiến thức. Rõ ràng, pháp luật đã “trao thanh gươm và tấm khiên” cho tổng công trình sư: vừa giao thẩm quyền đặc biệt, vừa đảm bảo hậu phương vững chắc.
Không chỉ trên giấy tờ, quyết tâm xây dựng đội ngũ tổng công trình sư còn được đẩy mạnh bởi lãnh đạo Đảng, Nhà nước. Tổng Bí thư Tô Lâm đã yêu cầu Bộ Nội vụ sớm ban hành quy chế quản lý, chế độ làm việc, đãi ngộ và quy trình tuyển dụng cho đội ngũ này trong tháng 7/2025. Các bộ, ngành cũng được yêu cầu chủ động phát hiện, đề cử ứng viên tiềm năng, bao gồm chuyên gia trong nước, Việt kiều và quốc tế. Mục tiêu là tìm những cá nhân xuất sắc, đủ đức, đủ tài, trao cho họ đủ thẩm quyền và nguồn lực để quy tụ lực lượng, dẫn dắt và chịu trách nhiệm trong các chương trình chiến lược quốc gia. Những tấm gương huyền thoại như GS. Trần Đại Nghĩa, GS. Tôn Thất Tùng, GS. Lương Định Của... được nhắc lại để minh chứng cho vai trò “đầu tàu” của nhân tài khi được trao sứ mệnh lớn.
Hoàn thiện thể chế, truyền cảm hứng cống hiến
Chuỗi chính sách, từ Nghị quyết số 57-NQ/TW đến các đạo luật và chỉ đạo gần đây, thể hiện tầm nhìn nhất quán: để KHCN thực sự trở thành động lực đột phá, nhất thiết phải tháo gỡ “điểm nghẽn” con người. Những đãi ngộ “vượt khung” và cơ chế “đặt hàng” nhân tài lần này đã phần nào giải quyết bài toán chảy máu chất xám lâu nay.
Giờ đây, một chuyên gia đầu ngành về nước có thể hưởng mức thu nhập xứng đáng, được đảm bảo nhà ở, môi trường làm việc thuận lợi, được pháp luật bảo hộ quyền lợi. Họ cũng có cơ hội đảm nhận trọng trách tối cao, trở thành tổng công trình sư dẫn dắt dự án mang dấu ấn quốc gia. Đây là cơ hội vàng để thu hút hiền tài đỉnh cao người Việt toàn cầu và cả chuyên gia quốc tế cùng chung tay phát triển KHCN Việt Nam.
“Chìa khóa” đã có, thành công phụ thuộc vào khâu thực thi quyết liệt và chọn đúng người. Sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan cần được đảm bảo. Với quyết tâm chính trị cao và sự đồng thuận từ Trung ương đến địa phương, những rào cản được gỡ bỏ để dọn đường. Như tinh thần Nghị quyết số 57-NQ/TW đã nêu: phát triển KHCN phải tiến hành “quyết liệt, kiên trì, đồng bộ, nhất quán, lâu dài”. Lần đầu tiên, chúng ta có một hệ sinh thái chính sách đầy đủ: từ giáo dục - đào tạo, thu hút và trọng dụng nhân tài, đến sử dụng nhân tài vào việc lớn, tất cả đã sẵn sàng.
Hơn cả những con số và quy định khô khan, chính sách mới đã thắp lên nguồn cảm hứng trong giới trí thức. Thông điệp “hiền tài là nguyên khí quốc gia” đang được cụ thể hóa bằng hành động: Nhà nước trân trọng mời gọi nhân tài và sẵn sàng tạo điều kiện để họ tỏa sáng. Đó chính là động lực tinh thần, khích lệ các nhà khoa học, chuyên gia kiều bào yên tâm rằng, quê hương luôn sẵn sàng trao cho họ sứ mệnh vẻ vang. Với khí thế đó, mục tiêu thu hút 100 chuyên gia hàng đầu chỉ là khởi đầu cho một kỷ nguyên mới của KHCN Việt Nam.
