Số liệu được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho thấy, vào đầu năm 2018, cả nước có tới 735 cơ sở sản xuất phân bón, đăng ký công suất tới 29 triệu tấn, 20.000 đầu tên phân bón.
“Vô lối và mất trật tự ghê gớm”, Bộ trưởng Nguyễn Xuân Cường từng thừa nhận trên diễn đàn Quốc hội và cho biết, sau khi Bộ tiếp nhận trách nhiệm quản lý nhà nước từ Bộ Công thương đối với lĩnh vực phân bón, cơ quan này đã loại ra được hơn 2.000 sản phẩm không đạt chuẩn.
Đáng lo ngại hơn là nhu cầu thực tế chỉ khoảng 11,5 triệu tấn phân bón các loại, công suất cả ngành đang dư thừa gấp 3 lần so với nhu cầu sử dụng, nhưng phân bón giả, phân bón kém chất lượng vẫn tung hoành, len lỏi, thâm nhập sâu vào các vùng sản xuất chủ lực như Đồng bằng sông Cửu Long.
Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn khuyến nghị, phân bón đóng góp 30% hiệu quả sản xuất nông nghiệp, là mặt hàng chiến lược phục vụ sản xuất nông nghiệp, góp phần quan trọng vào việc đảm bảo an ninh lương thực quốc gia. Bởi vậy, cần xem trọng sự ổn định của thị trường phân bón.
Tuy nhiên, theo Bộ Công thương, trung bình mỗi năm, lực lượng quản lý thị trường bắt giữ khoảng 4.000 vụ phân bón giả. Thực trạng này đang gây thiệt hại tới 2,6 tỷ USD mỗi năm cho cả Nhà nước, doanh nghiệp và bà con nông dân.
Đặc biệt, mỗi khi thị trường có biến động mạnh về giá cả, nỗi lo về nạn phân bón giả càng lớn. Hiện thị trường phân bón đang đứng trước nguy cơ sốt giá dịp cao điểm mùa vụ cuối năm.
Đơn cử, dù vào mùa thấp điểm, giá bán ure trên thị trường đã tăng xấp xỉ 1.000 đồng/kg, lên hơn 7.000 đồng/kg và được dự báo tiếp tục tăng vào cuối năm.
Bên cạnh diễn biến ngoài dự đoán của ure, mặt hàng chiếm tỷ trọng lớn nhất với hơn 50% trong cơ cấu phân bón cho cây trồng, ngành phân bón còn đang lo ngại một nguy cơ khác, đó là sự bất ổn định của nguồn nguyên liệu đầu vào.
Đơn cử, nhu cầu đạm trong nước hiện vào khoảng 2,6 triệu tấn/năm, trong khi công suất của 4 nhà máy lớn nhất cả nước là Đạm Phú Mỹ, Đạm Cà Mau ở phía Nam và Đạm Hà Bắc, Đạm Ninh Bình (thuộc Vinachem) ở phía Bắc đạt xấp xỉ 2,8 triệu tấn. Dư cung, song mỗi năm cả nước vẫn phải nhập khẩu gần 1 triệu tấn đạm, với kim ngạch gần 100 triệu USD.
Nghịch lý này đến từ việc 2 nhà máy phía Bắc chạy bằng than, có chi phí đầu vào đắt đỏ, kém hiệu quả, giá thành sản xuất thường cao hơn giá bán trên thị trường 3.000-4.000 đồng/kg nên càng chạy càng lỗ.
Đạm Ninh Bình có nhiều thời điểm đã đóng cửa ngừng sản xuất, sau đó hoạt động phập phù và liên tục kêu cứu lên Chính phủ xin giải pháp cứu trợ.
Trong thời gian tới, triển vọng của 2 nhà máy đạm chạy bằng than không mấy sáng sủa. Trung Quốc đã công bố kế hoạch đóng cửa một số mỏ than, nên diễn biến giá than, theo Ngân hàng Thế giới (WB), sẽ tiếp tục dao động ở mức cao, quanh 100 USD/tấn.
Trong khi đó, Việt Nam đang phải nhập khẩu than rất nhiều để đáp ứng nhu cầu trong nước. Giá nguyên liệu nếu ở mức cao, 2 nhà máy đạm của Vinachem chắc chắn tiếp tục khó khăn, tạo đất cho phân bón nhập khẩu, nhiều nhất là từ Trung Quốc tràn về.
Số liệu của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho thấy, năm 2018, cả nước nhập khẩu hơn 600.000 tấn ure, với kim ngạch gần 70 triệu USD, chủ yếu từ Nga và Trung Quốc. 9 tháng đầu năm 2019, lượng đạm nhập khẩu về tiếp tục tăng 2 con số.
Trong khi đó, Đạm Cà Mau và Đạm Phú Mỹ, 2 đại gia nắm 70% thị phần phân đạm, lại đang đối mặt với thách thức thiếu khí và giá khí tăng cao. Khi hàng chất lượng bị thu hẹp, hàng giả, hàng lậu kém chất lượng càng có đất tung hoành.
Thực thế cho thấy, hàng lậu có giá thấp hơn hàng chính ngạch từ 1-2 triệu đồng/tấn, khi đến tay người dân thấp hơn thị trường khoảng 500-1.000 đồng/kg, nên dễ thu hút bà con nông dân.
“Nông dân mua giá thấp, nhưng không hiệu quả trong sản xuất, còn Nhà nước thì bị thất thu thuế. Chưa kể, phân bón giả còn làm thoái hóa đất đai, bần cùng hóa người nông dân, kéo lùi sự phát triển của nông nghiệp Việt Nam”, đại biểu Nguyễn Sỹ Cương bày tỏ quan ngại trên diễn đàn Quốc hội.
Tháo gỡ khó khăn cho doanh nghiệp sản xuất nội địa, đảm bảo phân bón sản xuất trong nước cạnh tranh bình đẳng với hàng hóa nhập khẩu cùng loại đang là những yêu cầu bức thiết đặt ra khi xem xét và xây dựng các chính sách mới.
Đây cũng là lời giải cho bài toán duy trì ổn định thị trường phân bón đang có nhiều nghịch lý và diễn biến phức tạp hiện nay.
