AI như một lợi ích công kỹ thuật số: Bối cảnh và nhu cầu cấp thiết
Trí tuệ nhân tạo, đặc biệt là AI tạo sinh, đang nổi lên như một công cụ quan trọng nhằm giải quyết những thách thức phức tạp mà khu vực châu Á - Thái Bình Dương phải đối mặt. Công nghệ này không chỉ ngày càng được ứng dụng rộng rãi trong đời sống và các ngành công nghiệp, mà còn tiếp tục khẳng định tiềm năng trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, nâng cao chất lượng dịch vụ công và hỗ trợ phát triển toàn diện, bền vững.
Tuy nhiên, những hạn chế về khả năng tiếp cận, tri thức và kỹ năng vẫn là rào cản lớn khiến cộng đồng, chính phủ và các tổ chức chưa thể tận dụng tối đa lợi ích mà công nghệ này mang lại. Vì vậy, cần khuyến khích phát triển các hệ thống AI phục vụ lợi ích công cộng, thay vì chỉ tập trung vào mục tiêu lợi nhuận của doanh nghiệp. Đây cũng chính là bối cảnh khái niệm AI như một lợi ích công kỹ thuật số ra đời.
Liên minh Lợi ích công kỹ thuật số (Digital Public Goods Alliance) - một sáng kiến hợp tác được Liên hợp quốc hỗ trợ - đã chính thức công nhận các hệ thống AI là lợi ích công kỹ thuật số vào tháng 5/2025. AI ngày càng được nhìn nhận như một công cụ có tiềm năng giải quyết những thách thức về xã hội và môi trường. Tuy nhiên, dù có là mã nguồn mở, các hệ thống AI thiếu minh bạch và không bảo vệ dữ liệu cá nhân cũng không thể được xem là lợi ích công kỹ thuật số.
Việc công nhận AI là lợi ích công kỹ thuật số là bước tiến quan trọng trong định hướng phát triển AI công bằng và có đạo đức, qua đó ngăn chặn nguy cơ độc quyền công nghệ khi một số tập đoàn sử dụng công nghệ để trục lợi. Đây không chỉ là vấn đề quản trị đạo đức, mà còn là phản ứng mang tính chiến lược trước những đòi hỏi mới và thách thức thực tế của xã hội.
AI không chỉ là công cụ tạo lợi nhuận, mà phải là động lực tạo ra giá trị công cộng.
Tại châu Á - Thái Bình Dương - nơi khoảng cách số và bất bình đẳng xã hội vẫn hiện hữu - việc công nhận AI là lợi ích công kỹ thuật số có thể góp phần thu hẹp khoảng cách số, thúc đẩy bao trùm xã hội và gia tăng khả năng phục hồi của cộng đồng.
Bước đi này cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tuân thủ các nguyên tắc AI có trách nhiệm, từ đó củng cố niềm tin của cá nhân và tổ chức khi ứng dụng AI trong các sáng kiến riêng cũng như trên bình diện xã hội.
Trong bối cảnh AI tạo sinh phát triển nhanh chóng, yêu cầu thúc đẩy AI trở thành lợi ích công kỹ thuật số càng cấp bách hơn. Cần bảo đảm rằng, các hệ thống AI không chỉ là công cụ tạo lợi nhuận, mà còn là động lực tạo ra giá trị công cộng - được thiết kế để phục vụ lợi ích chung, thu hẹp bất bình đẳng và trao quyền cho cộng đồng.
Nếu AI tiếp tục bị chi phối bởi xu hướng tư nhân hóa, xã hội có nguy cơ khiến bất bình đẳng hiện hữu trầm trọng hơn và làm phát sinh những bất bình đẳng mới. Trong khi đó, AI hoàn toàn có thể hỗ trợ thúc đẩy minh bạch, ứng biến linh hoạt theo bối cảnh địa phương và tối ưu chi phí triển khai - những giá trị cốt lõi đối với chính phủ và các tổ chức tại châu Á - Thái Bình Dương.
Vai trò ngân hàng phát triển đa phương trong kiến tạo hệ sinh thái AI
Các ngân hàng phát triển đa phương có vị thế đặc biệt để thúc đẩy công nhận và hiện thực hóa AI như một lợi ích công. Sứ mệnh cốt lõi của các tổ chức này - giảm nghèo, thúc đẩy tăng trưởng bao trùm và hỗ trợ phát triển bền vững - hoàn toàn tương đồng với các nguyên tắc phát triển AI vì lợi ích công cộng.
Tại châu Á - Thái Bình Dương, nơi khoảng cách số và bất bình đẳng xã hội vẫn còn rõ nét, việc công nhận AI là lợi ích công kỹ thuật số có thể là đòn bẩy quan trọng giúp thu hẹp khoảng cách này. Các ngân hàng phát triển đa phương có thể giữ vai trò kiến tạo hệ sinh thái, thúc đẩy AI phục vụ lợi ích công thông qua 4 nhóm hành động trọng tâm sau.
Một là, tài trợ cho các cơ chế hỗ trợ: Các ngân hàng phát triển đa phương có thể hỗ trợ tài chính cho các nền tảng dữ liệu mở và trung tâm nghiên cứu, nhằm bảo đảm AI được phát triển và ứng dụng một cách công bằng.
Hai là, định hình khuôn khổ quản trị: Các tổ chức này có thể hỗ trợ các nền kinh tế xây dựng chính sách, khung pháp lý và quy định nhằm bảo đảm AI được triển khai đúng đạo đức, minh bạch và bao trùm.
Ba là, lồng ghép nguyên tắc AI là lợi ích công kỹ thuật số vào các chương trình phát triển: Các ngân hàng phát triển đa phương có thể thúc đẩy việc tích hợp nguyên tắc này vào hoạt động của mình, thông qua việc đưa yếu tố đạo đức, tính mở và khả năng tiếp cận AI vào bộ tiêu chí thiết kế và thẩm định dự án. Các tổ chức liên chính phủ như Liên hợp quốc đã khởi động định hướng này và các ngân hàng phát triển đa phương đang ở vị trí thuận lợi để hiện thực hóa các nguyên tắc đó trong các chương trình, dự án phát triển.
Bốn là, triệu tập các đối thoại đa bên: Các ngân hàng phát triển đa phương, phối hợp với các tổ chức liên chính phủ, có khả năng dẫn dắt, kết nối đối thoại, chia sẻ tri thức và điều phối chính sách xuyên biên giới.
Định hướng tương lai: AI vì công bằng, phục hồi và tiến bộ xã hội
Công nhận AI là lợi ích công kỹ thuật số rốt cuộc sẽ phụng sự lợi ích chung của toàn xã hội, chứ không chỉ của một nhóm cụ thể nào. Tuy nhiên, điều này đòi hỏi thay đổi căn bản trong cách thức thiết kế, triển khai và quản trị các hệ thống AI. Đây là mục tiêu ý nghĩa và cần thiết, dù trên thực tế, nhiều công cụ AI vẫn ẩn chứa các lớp thách thức phức tạp, từ cấu trúc kỹ thuật, quản trị dữ liệu có đạo đức đến khả năng thích ứng trong các bối cảnh đa dạng.
Do đó, nghiên cứu trở thành trụ cột không thể thiếu. Các ngân hàng phát triển đa phương có thể khởi xướng và tài trợ các chương trình nghiên cứu về AI, tạo nguồn lực tri thức cho các nền kinh tế và tổ chức phục vụ ứng dụng thực tiễn.
Hơn nữa, các ngân hàng phát triển đa phương cần tiên phong bằng hành động và định hướng, trong đó nghiên cứu sẽ là ngọn hải đăng soi đường cho hành trình phía trước. Chính phủ, tổ chức phi chính phủ, quỹ, khu vực tư nhân và cộng đồng mã nguồn mở cũng cần chung trách nhiệm bảo đảm AI phụng sự lợi ích chung của nhân loại.
Thông qua việc gắn kết AI với các nguyên tắc đạo đức cốt lõi và đầu tư vào nền tảng tri thức, hệ sinh thái hỗ trợ, châu Á - Thái Bình Dương nói riêng và thế giới nói chung có thể bảo đảm rằng, AI không chỉ là công cụ đổi mới sáng tạo, mà còn là động lực thúc đẩy công bằng, khả năng phục hồi và tiến bộ xã hội.
