Hiện tượng bong bóng chứng khoán hình thành khi nhu cầu của NĐT với một loại cổ phiếu lên quá cao, từ đó làm cho giá giao dịch vượt xa mọi mức giá được coi là chính xác và hợp lý, tính toán dựa vào kết quả vận hành thực của doanh nghiệp phát hành. Giống như một bong bóng xà phòng mà trẻ con thường thích thổi, bong bóng chứng khoán hình thành và tạo cho người ta cảm giác nó sẽ tồn tại mãi mãi. Nhưng vì bản chất những bong bóng này không được cấu tạo từ một vật liệu có thực nên vỡ là kết quả tất yếu.
Người ta thường gắn khái niệm bong bóng với sụp đổ, tức là hiện tượng suy giảm nhanh và lớn của tổng giá trị toàn thị trường. Nguyên nhân là khi bong bóng vỡ, sẽ có rất nhiều NĐT cố gắng bán hết cổ phiếu để rút tiền ra khỏi TTCK. Những hành động này xảy ra cùng một lúc, tạo ra những làn sóng bán ồ ạt trong khi không có hoặc có rất ít nhu cầu mua vào, kết quả là thua lỗ trầm trọng. Hành động bán một cách hoảng loạn là biểu hiện chung của thị trường sau tiếng vỡ của bong bóng và là dấu hiệu sụp đổ của thị trường, ai cũng muốn bán đi, đẩy cổ phiếu cho người khác mà không cần biết mình sẽ lỗ bao nhiêu. Khi đó, giá chứng khoán có thể từ vượt quá giá trị thực trở thành dưới giá trị thực. Nhưng liệu có ai định mua trong tình cảnh đó? Kết quả tiếp theo của tình trạng bán bằng mọi cách này là thị trường đi xuống rất nhanh, có thể dẫn đến suy sụp và tác động trở lại đến tất cả mọi người. Nghiêm trọng hơn, sự sụp đổ của TTCK có thể làm xói mòn lòng tin của các NĐT vào nền kinh tế, dẫn đến giảm tăng trưởng.
Tuy nhiên, cần phân biệt tình trạng sụp đổ thị trường do bong bóng với trạng thái điều chỉnh thị trường, hai tên gọi có vẻ khác nhau nhưng đôi khi biểu hiện ra của chúng không dễ phân biệt. Trạng thái điều chỉnh của thị trường có thể hình dung như một cách thị trường ngăn lại trạng thái tâm lý của những NĐT đang quá phấn khích. Tuy nhiên, chỉ có thể xác định một đợt giảm giá là sụp đổ hay chỉ đơn thuần là điều chỉnh sau khi thị trường ngừng tụt dốc ở tốc độ cao trong một khoảng thời gian đủ dài.
Trong lịch sử, ngoài TTCK, thị trường bất động sản và các thị trường khác cũng đã xảy ra rất nhiều trường hợp bong bóng. Vấn đề là hậu quả do sự vỡ bong bóng đến đâu, có nằm trong tầm chịu đựng của nền kinh tế hay không. Có nhiều hậu quả không thể lường được trước.
Để ngăn ngừa tình trạng bong bóng, thay vì chạy theo những thành tích ngắn hạn, các mục tiêu dài hạn nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững phải được tuân thủ. Các cân đối vĩ mô cần được từng bước phục hồi đòi hỏi hoạt động điều tiết vĩ mô phải được tiến hành kịp thời, tránh gây sốc. Và một điều quan trọng là môi trường kinh doanh phải bảo đảm tính minh bạch, kỷ luật thị trường phải có hiệu lực. Có thể làm lạnh những cơn sốt thị trường bằng nhiều biện pháp khác nhau, nhưng can thiệp hành chính một cách nóng vội, không cân nhắc thường là biện pháp tồi tệ nhất. Dùng các công cụ thị trường, nâng cao nhận thức, tạo cơ chế phòng ngừa rủi ro và biện pháp tuyên truyền, giáo dục có thể có hiệu quả lâu dài.
Tăng cung là biện pháp giảm nóng thị trường một cách hữu hiệu, bởi quy mô thị trường tăng nhờ niêm yết mới là điều cốt yếu và có tính bền vững, chứ không phải nhờ giá cổ phiếu tăng. Cần nâng cao nhận thức của những người tham gia, cảnh báo họ về những nguy cơ tiềm ẩn. Các công ty niêm yết và CTCK phải cung cấp thông tin trung thực, có các quy chế rõ ràng buộc họ phải báo cáo, phải cung cấp thông tin, phải tránh xung đột lợi ích hay biểu hiện của xung đột lợi ích. Cần xây dựng cơ sở hạ tầng thông tin của các Sở/TTGDCK vững chắc, giám sát việc dùng đòn bẩy tài chính (dùng vốn vay) một cách chặt chẽ. Việc các NĐT tự học qua thành công và thất bại của mình cũng góp phần tác động tích cực tới thị trường.
