Khung pháp lý mới cho sân chơi số
Theo Bộ Công Thương, giai đoạn 2014-2024, thương mại điện tử tại Việt Nam duy trì tốc độ tăng trưởng 20-30%/năm, chạm mốc quy mô khoảng 25 tỷ USD vào năm 2024, đóng góp 10% tổng doanh thu hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng cả nước.
Báo cáo Toàn cảnh thị trường sàn bán lẻ trực tuyến 2024 và dự báo 2025 do Metric công bố đầu năm 2025 cho thấy, tổng doanh số của 5 sàn thương mại điện tử lớn nhất Việt Nam hiện nay (Shopee, Lazada, TikTok Shop, Tiki và Sendo) trong năm 2024 đạt 318.900 tỷ đồng, tăng 37,3% so với năm 2023; tổng sản lượng tiêu thụ chạm 3,4 triệu sản phẩm, tăng 50,7%.
Dù bứt phá mạnh mẽ, Việt Nam hiện vẫn chưa có đạo luật riêng điều chỉnh lĩnh vực này. Sự xuất hiện của các mô hình kinh doanh mới (livestream bán hàng, kinh doanh đa dịch vụ, đa nền tảng), cùng sự bùng nổ của công nghệ như dữ liệu lớn (Big Data), trí tuệ nhân tạo (AI) và tình trạng hàng giả, hàng kém chất lượng tràn lan… đang đặt ra những thách thức cho khung pháp lý hiện hành - chủ yếu là Nghị định 52/2013/NĐ-CP và Nghị định 85/2021/NĐ-CP.
Trước nhu cầu cấp thiết, sáng 3/11, tại Kỳ họp thứ 10 Quốc hội khoá XV, Chính phủ đã trình dự án Luật Thương mại điện tử, dự kiến được thông qua vào chiều 10/12/2025.
Dự thảo Luật bổ sung định vị pháp lý toàn diện cho các mô hình thương mại điện tử; tăng trách nhiệm của nền tảng trong việc rà soát, hỗ trợ thu hồi sản phẩm lỗi, bảo vệ người tiêu dùng và lưu trữ giao dịch phục vụ kiểm tra; mở rộng trách nhiệm đối với mạng xã hội có hoạt động bán hàng; bổ sung quy định về định danh người bán trong nước (qua VneID) và ngoài nước (qua giấy tờ pháp lý); bổ sung trách nhiệm của nhà bán hàng livestream, tiếp thị liên kết; yêu cầu các nền tảng nước ngoài phải lập pháp nhân hoặc ủy quyền pháp nhân tại Việt Nam để thực hiện nghĩa vụ thuế và tuân thủ pháp luật.
Theo Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên, việc ban hành Luật là cấp thiết nhằm thể chế hóa chủ trương của Đảng về phát triển kinh tế số, phù hợp với các cam kết quốc tế mà Việt Nam tham gia.
Luật được kỳ vọng sẽ tạo ra “sân chơi” công bằng và an toàn hơn cho doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa. Việc minh bạch hóa trách nhiệm của các chủ thể tham gia giúp doanh nghiệp Việt có cơ sở pháp lý vững chắc hơn trong hợp tác và xử lý tranh chấp. Các quy định tăng cường xác minh người bán, cơ chế gỡ bỏ thông tin vi phạm và kiểm soát chặt chẽ chất lượng sản phẩm trên nền tảng sẽ giúp các doanh nghiệp kinh doanh chân chính bảo vệ thương hiệu, tránh bị cạnh tranh không lành mạnh từ hàng giả, hàng nhái.
Cùng với đó, việc chuyển mạnh từ tiền kiểm sang hậu kiểm, đơn giản hoá thủ tục hành chính sẽ tạo động lực cho doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và mở rộng thị trường bền vững.
Tranh luận về ranh giới kiểm soát
Luật cần đủ chặt để bảo vệ người mua, nhưng không nên tạo rào cản khiến doanh nghiệp nhỏ mất cơ hội bước vào sân chơi số.
Dù mang nhiều kỳ vọng, dự thảo Luật Thương mại điện tử vẫn nhận về không ít ý kiến khác nhau, tập trung vào ranh giới trách nhiệm giữa người bán và nền tảng công nghệ (sàn thương mại điện tử - như Shopee, Lazada, TikTok Shop, Tiki, Sendo và mạng xã hội có tính năng bán hàng như Facebook, Zalo, YouTube…), làm sao để vừa bảo vệ người mua, vừa không bóp nghẹt sự phát triển và đổi mới của doanh nghiệp số.
Cụ thể, khoản 1, Điều 19 dự thảo Luật quy định, người bán hàng trên không gian mạng phải có trách nhiệm “cung cấp cho chủ quản nền tảng thương mại điện tử thông tin định danh điện tử (VneID) đối với người bán có địa điểm kinh doanh trong nước; các giấy tờ chứng minh hoạt động hợp pháp đối với người bán nước ngoài”.
Đại biểu Quốc hội Bế Minh Đức (đoàn Cao Bằng) đề xuất, chỉ áp dụng yêu cầu xác thực danh tính khi người bán đạt ngưỡng thu nhập chịu thuế, nhằm giảm rào cản gia nhập cho người bán nhỏ.
Với các nền tảng thương mại điện tử, đa số ý kiến đồng tình cần quy trách nhiệm pháp lý, bởi các nền tảng này không chỉ đóng vai trò trung gian kỹ thuật, mà còn kiểm soát môi trường giao dịch và hưởng lợi trực tiếp. Song nhiều ý kiến cảnh báo, nghĩa vụ quản lý quá chặt chẽ có thể kìm hãm đổi mới, gia tăng chi phí tuân thủ và gián tiếp đẩy gánh nặng lên doanh nghiệp bán hàng.
Đại biểu Đỗ Đức Hồng Hà, Phó chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội cho rằng, quy định yêu cầu nền tảng thương mại điện tử trong hoạt động livestream bán hàng phải “ngăn chặn, dừng phát trực tuyến theo thời gian thực” khi có nội dung vi phạm pháp luật hoặc trái thuần phong mỹ tục (khoản 3 Điều 20 dự thảo Luật) là thiếu tính khả thi. Theo ông, việc giám sát hàng nghìn luồng livestream cùng lúc đòi hỏi hệ thống AI phức tạp, vượt năng lực của phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa. Ngoài ra, các khái niệm như “trái đạo đức xã hội”, “thuần phong mỹ tục” còn mang tính định tính, dễ dẫn đến lạm quyền hoặc kiểm duyệt cảm tính.
Vị đại biểu này đề xuất, chuyển sang cơ chế hậu kiểm nhanh, yêu cầu nền tảng tiếp nhận phản ánh và xử lý trong thời hạn hợp lý (ví dụ 24 giờ kể từ khi nhận thông tin vi phạm), đồng thời loại bỏ các khái niệm chưa có tiêu chí pháp lý rõ ràng.
Về yêu cầu nền tảng thương mại điện tử có chức năng đặt hàng trực tuyến phải thành lập pháp nhân tại Việt Nam, ông Hà cho rằng, quy định này có thể không phù hợp với một số cam kết trong các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, vốn chỉ yêu cầu có đại diện pháp lý hoặc văn phòng đại diện, không bắt buộc phải lập pháp nhân.
Tại hội thảo góp ý dự thảo Luật do Ủy ban Kinh tế và Tài chính của Quốc hội phối hợp với Bộ Công Thương tổ chức hồi tháng 7/2025, ông Trần Trọng Tuyến, Phó chủ tịch Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam nhấn mạnh, việc thiếu tiêu chí phân loại rõ ràng, nghĩa vụ pháp lý chưa phân tầng theo quy mô hay mức độ tham gia giao dịch, cũng như sự thiếu liên thông giữa các văn bản pháp luật có liên quan… đang tạo ra rào cản trong quá trình tuân thủ pháp luật và phát triển của các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ hỗ trợ hoạt động thương mại điện tử.
Trước đó, trong văn bản góp ý dự thảo Luật, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cho rằng, việc yêu cầu tất cả các nền tảng thương mại điện tử, bất kể quy mô và hình thức hoạt động, đều phải thực hiện thủ tục cấp phép trước khi hoạt động là chưa hợp lý với các nền tảng thương mại điện tử trung gian nhỏ, gây bất lợi cho các startup.
VCCI đề xuất, các nền tảng nhỏ chỉ cần làm thủ tục thông báo khi bắt đầu hoạt động, sau đó thực hiện thủ tục cấp phép khi đạt ngưỡng doanh thu nhất định.
Về yêu cầu lưu trữ dữ liệu giao dịch và video livestream từ 1-3 năm, doanh nghiệp cho rằng, quy định này có thể tạo gánh nặng chi phí lớn, trong khi nhiều giao dịch có giá trị nhỏ và vòng đời ngắn. VCCI đề nghị, rút ngắn thời hạn lưu trữ và cho phép người dùng chủ động tải dữ liệu nếu có nhu cầu lưu dài hạn.
Nhấn mạnh tính đa tầng của thị trường thương mại điện tử với sự tham gia của nhiều người bán, nền tảng, doanh nghiệp logistics, thanh toán và người tiêu dùng, VCCI kiến nghị, cần tạo điều kiện cho chủ thể mới gia nhập thị trường, khuyến khích đa dạng mô hình, qua đó củng cố cạnh tranh lành mạnh và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
