Lý giải tình hình trên, các chuyên gia đã đưa ra nguyên nhân tổng quát là tốc độ tăng xuất khẩu thấp hơn nhiều so với tốc độ tăng nhập khẩu (18,4% so với 26,9%), làm cho kim ngạch nhập khẩu lớn hơn kim ngạch xuất khẩu (21.370 triệu USD so với 18.115 triệu USD). Nguyên nhân cụ thể nằm ở tốc độ tăng thấp của xuất khẩu và nằm ở tốc độ tăng cao của nhập khẩu.
Trước hết về xuất khẩu, tốc độ tăng xuất khẩu trong 5 tháng đầu năm nay cũng thấp hơn nhiều so với tốc độ tăng của cùng kỳ năm 2006 (18,4% so với 24,2%). Điều đó chứng tỏ một mặt khả năng cạnh tranh của hàng hoá nước ta đang giảm sút, mặt khác, cho thấy, các doanh nghiệp chưa khai thác tốt lợi thế của việc Việt
Trong khi, xuất khẩu của khu vực kinh tế trong nước tăng khá (23,4%), thì khu vực có vốn đầu tư nước ngoài là khu vực có tỷ trọng cao hơn khu vực kinh tế trong nước (57,9% so với 42,1%) lại tăng thấp (14,7%), không những thấp hơn tốc độ tăng của cùng kỳ (29%), mà còn thấp hơn tốc độ tăng chung, chủ yếu do xuất khẩu dầu thô bị giảm mạnh (giảm 10,7%, hay 369 triệu USD), còn các ngành khác của khu vực này tăng tới 31%. Nếu xuất khẩu dầu thô không bị giảm thì khu vực có vốn đầu tư nước ngoài tăng 18,9%, cao hơn tốc độ tăng chung và tốc độ tăng chung 5 tháng cũng là 20,8% chứ không phải chỉ tăng 18,4%. Điều đó chứng tỏ, cần đẩy mạnh khai thác và xuất khẩu dầu thô để tận dụng cơ hội giá xuất khẩu đang tăng cao, như Chỉ thị mới đây của Thủ tướng Chính phủ.
Bên cạnh một số mặt hàng có tốc độ xuất khẩu tăng cao hơn tốc độ tăng chung như dệt may, hàng thủ công mỹ nghệ, dây điện và dây cáp điện, sản phẩm nhựa, cà phê, hạt tiêu, sản phẩm gỗ..., thì một số mặt hàng có tốc độ tăng thấp như giày dép (chỉ tăng 7,9%), cao su (tăng 2,2%), hạt điều (tăng 9,9%), chè (tăng 6,1%), thậm chí một số mặt hàng còn có tốc độ giảm, như dầu thô (lượng giảm 6,2%, kim ngạch giảm 10,7%), gạo (lượng giảm 17,2%, kim ngạch giảm 4,4%), cao su (lượng giảm 2,3%), hạt tiêu (lượng giảm 33,4%), xe đạp và phụ tùng xe đạp (kim ngạch giảm 38,5%)...
Bên cạnh một số thị trường xuất khẩu tăng khá như Campuchia, Indonesia, Lào, Singapore, Anh, Bỉ, Đức, Italia, Tây Ban Nha, Thuỵ Điển, Ấn Độ, Brazil, Mỹ...), thì một số thị trường lại tăng thấp (như Malaysia, Đài Loan, Nga), thậm chí còn bị giảm (như Philippines, Thái Lan, Áo, Nhật Bản, Trung Quốc).
Tiến độ thực hiện mục tiêu xuất khẩu của cả năm còn thấp. Nếu so với mục tiêu xuất khẩu do Quốc hội đề ra là 46,8 tỷ USD thì 5 tháng đầu năm mới đạt 38,7%, nhiệm vụ trong 7 tháng còn lại rất nặng nề, lên đến 28,7 tỷ USD, bình quân một tháng phải đạt 4,1 tỷ USD - là con số khá cao từ đầu năm đến nay chưa tháng nào đạt được. Nếu so với mục tiêu phấn đấu của Chính phủ (48,6 tỷ USD) thì tiến độ thực hiện trong 5 tháng qua còn thấp hơn nữa và nhiệm vụ còn lại còn nặng nền hơn nhiều.
Xét về nhập khẩu, nhập khẩu tăng cao ở cả hai khu vực: khu vực có vốn đầu tư nước ngoài tăng 27%; khu vực kinh tế trong nước tăng thấp hơn một chút (26,8%), nhưng khu vực này có tỷ trọng lớn (63,4%). Nhập khẩu tăng ở hầu hết các mặt hàng, trong đó có những mặt hàng tăng cao hơn tốc độ tăng chung, như xe máy, sắt thép, máy móc, thiết bị, dụng cụ và phụ tùng, hoá chất, chất dẻo, vải, sợi dệt, thức ăn gia súc và nguyên phụ liệu, gỗ và nguyên liệu gỗ...
Hiện có hai luồng ý kiến khác nhau đánh giá về mức nhập siêu gia tăng. Một số ý kiến cho rằng, nhập siêu tăng chủ yếu do nhập khẩu máy móc, thiết bị, dụng cụ và phù tùng, do một số loại nguyên nhiên vật liệu phục vụ sản xuất tăng là không có gì đáng ngại, thậm chí là đáng mừng. Song luồng ý kiến thứ hai khẳng định rằng, đó là điều không tốt, cần nhanh chóng có biện pháp điều chỉnh theo hướng giảm. Tình trạng nhập siêu gia tăng là điều không thể coi thường, vì một số lý do sau:
Thứ nhất, nhập siêu cho thấy xuất khẩu đã chưa tận dụng được thời cơ, còn nhập khẩu lại chưa khắc phục được thách thức khi Việt
Thứ hai, nhập siêu chứng tỏ tính gia công của công nghiệp và xuất khẩu còn lớn, nên phụ thuộc nhiều vào nước ngoài, thực thu và hiệu quả xuất khẩu thấp. Cụ thể, hàng dệt may xuất khẩu được 2.584 triệu USD, tăng 24,3%, thì nhập khẩu vải đã là 1.499 triệu USD, sợi dệt 271 triệu USD, bông 106 triệu USD (tổng cộng là 2.752 triệu USD). Hàng điện tử, máy tính xuất khẩu đạt 744 triệu USD, thì nhập khẩu máy tính, linh kiện điện tử... đã là 1.018 triệu USD. Sản phẩm gỗ xuất khẩu đạt 947 triệu USD, chỉ tăng 22,7%, nhưng nhập khẩu gỗ và nguyên phụ liệu gỗ 370 triệu USD, tăng 42,4% (ngoài việc sản xuất còn phục vụ cho tiêu dùng trong nước). Sắt thép nhập khẩu lên đến trên 3 triệu tấn, tăng tới 39,5% với trị giá lên đến trên 1,7 tỷ USD, tăng tới 64,7%, trong khi giá nhập khẩu tăng 18,1%, riêng giá phôi thép tăng 25,3%...
Thứ ba, việc phát triển công nghiệp phụ trợ, công tác nội địa hoá - một chủ trương đề ra từ lâu, nhưng chuyển biến chậm.
Thứ tư, mức nhập siêu hoàn toàn từ khu vực châu Á, là thị trường gần, không phải là công nghệ nguồn... Nhập siêu lớn nhất từ Trung Quốc, Singapore, Hàn Quốc, Đài Loan, Thái Lan, Malaysia, Philippines...
Thứ năm, nếu nhập siêu không được chặn lại trong các tháng tới thì mức nhập siêu của cả năm sẽ rất lớn, có thể lên đến 7,8 tỷ USD, mức kỷ lục từ trước tới nay, vượt xa mức nhập siêu 4,3 tỷ USD của năm 2005 và 5,1 tỷ USD của năm 2006. Đây là một cảnh báo rất đáng lưu ý từ tình hình xuất nhập khẩu của 5 tháng đầu năm.
