Hải quan Việt Nam trên đường số hóa và hội nhập toàn cầu

Hoạt động tại Phòng Giám sát hải quan trực tuyến (Cục Hải quan). Ảnh: Hà Thái

Những dấu mốc đột phá

Đại hội VI của Đảng năm 1986 đã mở ra thời kỳ đổi mới, hội nhập kinh tế quốc tế, đồng thời đặt ngành hải quan trước thách thức cân bằng giữa tuân thủ pháp luật và tạo thuận lợi cho xuất nhập khẩu, đầu tư, du lịch. Ngành còn phải thực hiện chính sách thuế, quản lý hàng hóa, tiền tệ, văn hóa phẩm qua biên giới và tăng cường chống buôn lậu, bảo vệ sản xuất trong nước.

Trong bối cảnh này, ngành hải quan chịu áp lực đổi mới mạnh mẽ, tập trung xây dựng pháp luật đáp ứng phát triển. Pháp lệnh Hải quan 1990 đánh dấu bước tiến về quy mô và hiệu quả, nhưng chưa phù hợp hoàn toàn với thực tiễn mới.

Sau 16 lần chỉnh sửa, Luật Hải quan được Quốc hội thông qua năm 2001, có hiệu lực từ năm 2002. Cùng năm, Tổng cục Hải quan được chuyển về Bộ Tài chính, nâng cao quản lý thống nhất. Luật Hải quan 2014 thay thế, đánh dấu bước đổi mới toàn diện, tăng hiệu quả quản lý, bảo vệ chủ quyền, an ninh và tạo thuận lợi cho thương mại toàn cầu.

Những thay đổi căn bản về mô hình quản lý cũng yêu cầu ngành hải quan phải hiện đại hóa và ứng dụng công nghệ thông tin mạnh mẽ.

Những năm đầu thế kỷ XXI, thủ tục giấy tờ trong hoạt động xuất nhập khẩu còn chủ yếu thủ công. Ngành hải quan đã sớm nhận ra nhu cầu cải cách, đặt nền móng cho chuyển đổi số với Quyết định 149/2005/QĐ-TTg, cho phép thí điểm thủ tục hải quan điện tử tại Hải quan Hải Phòng và TP.HCM. Năm đầu thí điểm, thủ tục điện tử áp dụng cho 215 doanh nghiệp, xử lý 21.000 tờ khai với kim ngạch hơn 1,7 tỷ USD, chiếm gần 7% tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của hai đơn vị. Thời gian thông quan cho luồng xanh chỉ còn 5-10 phút, luồng vàng 20-30 phút.

Từ cuối năm 2007, thủ tục hải quan điện tử được mở rộng ra các đơn vị trọng điểm, sau đó được triển khai chính thức từ năm 2012. Là một cán bộ tâm huyết với công cuộc cải cách, ứng dụng công nghệ thông tin của ngành hải quan từ những ngày đầu, ông Vũ Ngọc Anh, Phó tổng cục trưởng Tổng cục Hải quan lúc bấy giờ chia sẻ, thông qua các lần triển khai thí điểm và chính thức, mức độ tự động hóa của ngành hải quan, quá trình chuẩn hóa thủ tục hành chính, hồ sơ hành chính cũng liên tục được nâng cao hơn. Do đó, có thể nói, giai đoạn này là tiền đề quan trọng để thực hiện Hệ thống thông quan tự động trong tương lai.

Chiến lược phát triển hải quan đến năm 2020 được phê duyệt, ưu tiên ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số. Mục tiêu là hiện thực hóa “5E”: E-Declaration (khai báo điện tử), E-payment (thanh toán điện tử), E-C/O (giấy chứng nhận xuất xứ điện tử), E-Manifest (lược khai hàng hóa điện tử) và E-Permit (cấp giấy phép điện tử).

Năm 2014, một bước đột phá quan trọng là Hệ thống thông quan tự động VNACCS/VCIS, được Chính phủ Nhật Bản viện trợ và đưa vào hoạt động. Hệ thống này là nền tảng cốt lõi, xử lý hơn 15 triệu bộ tờ khai mỗi năm và góp phần tăng kim ngạch xuất nhập khẩu từ 298 tỷ USD năm 2014 lên trên 786 tỷ USD hiện nay. VNACCS/VCIS đã tạo điều kiện thuận lợi lớn cho doanh nghiệp và giúp ngành hải quan xây dựng hệ thống công nghệ thông tin tập trung, nền tảng cho các chương trình hiện đại hóa sau này.

Cơ chế một cửa quốc gia của Việt Nam cũng chính thức vận hành từ tháng 11/2014. Dưới sự chỉ đạo tập trung từ Ủy ban Chỉ đạo quốc gia về cơ chế một cửa ASEAN (ASW), cơ chế một cửa quốc gia (NSW) và tạo thuận lợi thương mại, Việt Nam đang triển khai Cổng thông tin một cửa quốc gia với 250 thủ tục hành chính đã được tích hợp và có sự kết nối từ 13 cơ quan bộ, ngành.

Từ năm 2015, Tổng cục Hải quan triển khai Hệ thống giám sát hải quan tự động tại các cảng biển, giảm gánh nặng giấy tờ cho doanh nghiệp. 100% thủ tục cơ bản được tự động hóa, từ khai báo đến quản lý hàng hóa và thông quan, tạo đột phá trong quy trình, khắc phục hạn chế của phương thức quản lý thủ công trước đây.

Đến nay, 100% thủ tục hải quan đã được tự động hóa và điện tử hóa, 99,65% doanh nghiệp tham gia, thu ngân sách điện tử chiếm 98,4%. Thời gian làm thủ tục thông quan giảm mạnh, đặc biệt với luồng xanh chỉ mất từ 1 đến 3 giây. Ngành hải quan còn áp dụng các công nghệ hiện đại như máy soi container, giám sát trực tuyến và seal định vị điện tử với container xuất nhập khẩu.

Thay đổi toàn diện cách thức quản lý

Hệ thống công nghệ thông tin đồng bộ cũng tạo ra môi trường làm việc điện tử, cho phép doanh nghiệp tương tác trực tuyến mọi lúc mọi nơi, kiểm soát hàng hóa xuất nhập khẩu chính xác và hiệu quả. Cơ chế quản lý rủi ro được áp dụng xuyên suốt, giúp giảm thiểu sai sót và gian lận.

Việc ứng dụng công nghệ hiện đại không chỉ giúp rút ngắn thời gian thông quan, mà còn giảm thiểu chi phí không chính thức cho doanh nghiệp, gia tăng tính minh bạch và hiệu quả quản lý nhà nước.

Quá trình chuyển đổi từ quản lý thủ công sang quản lý điện tử mở ra kỷ nguyên mới cho ngành hải quan, đi cùng với việc đẩy mạnh kiểm soát hậu kiểm, phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế. Điều này giúp ngành đáp ứng tốt hơn yêu cầu xuất nhập khẩu tăng cao, đồng thời hỗ trợ cộng đồng doanh nghiệp phát triển thuận lợi.

Hiệu quả ứng dụng công nghệ đã nâng cao nhận thức về chuyển đổi số trong toàn ngành, là động lực chính xây dựng Hải quan Việt Nam hiện đại, minh bạch, hiệu quả, góp phần hoàn thành mục tiêu cải cách và tạo thuận lợi thương mại, tiền đề cho xây dựng hải quan số, hải quan thông minh.

Trên thế giới, hiện các nước đều tập trung phát triển hải quan số với công nghệ của cách mạng công nghiệp 4.0. Tại Việt Nam, Đảng, Chính phủ và Bộ Tài chính đặc biệt chú trọng chuyển đổi số, coi đây là động lực phát triển.

Đại hội Đảng XIII nhấn mạnh ứng dụng khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo; Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 52-NQ/TW về tham gia tích cực cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Cuối năm 2024, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Chính phủ đã ra nhiều nghị quyết và kế hoạch thúc đẩy chuyển đổi số. Tổng cục Hải quan (nay là Cục Hải quan) đã ban hành Kế hoạch chuyển đổi số đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 với nhiều mục tiêu, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả cho doanh nghiệp, người dân và các cơ quan liên quan.

Với mục tiêu tổ chức tinh gọn ngành hải quan năm 2025, Cục Hải quan triển khai các giải pháp công nghệ thông tin phù hợp. Về hạ tầng, quy hoạch lại mạng WAN theo cơ cấu mới, thiết lập hệ thống tài khoản AD, máy chủ và máy trạm mới. Về phần mềm nghiệp vụ, cập nhật hệ thống theo mô hình tổ chức mới, thiết lập mã đơn vị và tài khoản người dùng. Đặc biệt, phối hợp với Nhật Bản để thay thế hệ thống VNACCS/VCIS hiện tại bằng hệ thống mới đáp ứng yêu cầu hải quan số. Ngoài ra, Cục Hải quan cùng Bộ Công an kết nối chia sẻ dữ liệu dân cư (Đề án 06) và tích hợp dịch vụ công trên Cổng thông tin một cửa quốc gia.

Phó cục trưởng Cục Hải quan Trần Đức Hùng nhấn mạnh, chuyển đổi số là xu thế tất yếu, mang lại sự thay đổi toàn diện cách thức làm việc của ngành hải quan. Đến nay, ngành đã hoàn thiện mục tiêu “5E” và xây dựng hệ thống công nghệ thông tin tập trung ổn định bao phủ các lĩnh vực quản lý hải quan trọng điểm. Ngành hải quan được ghi nhận là cơ quan nhà nước chuyển đổi số xuất sắc. Tuy vậy, hệ thống công nghệ thông tin hiện tại vẫn có hạn chế do được xây dựng từ lâu, trong đó VNACCS/VCIS đã vận hành gần một thập kỷ. Do đó, Chính phủ và Bộ Tài chính yêu cầu nâng cấp, xây dựng hệ thống công nghệ thông tin hiện đại, thông minh, ứng dụng công nghệ của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, phù hợp với kiến trúc chính phủ điện tử, chính phủ số và chuẩn mực quốc tế.

Chiến lược phát triển hải quan đến năm 2030 theo Quyết định 628/QĐ-TTg đề ra mục tiêu xây dựng hệ thống công nghệ thông tin tập trung, an toàn, thông minh với nền tảng số. Thủ tướng Chính phủ đã ký công văn đẩy mạnh chuyển đổi số trong hải quan, yêu cầu nâng cấp hệ thống công nghệ thông tin theo hướng số hóa chứng từ, phi giấy tờ trong thủ tục hải quan nhằm giảm tối đa việc yêu cầu doanh nghiệp nộp hồ sơ giấy.

Thế giới đang bước vào kỷ nguyên số với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ và chuyển đổi số là xu hướng không thể đảo ngược. Ngành hải quan Việt Nam cũng đang tích cực ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong quản lý để hiện đại hóa hoạt động, nâng cao hiệu quả và tạo thuận lợi tối đa cho thương mại quốc tế.